<< | #377 ; Brava provo por esperanta Tabelo de Mendelevo |
>> |
Kemiaj elementoj, tre grava baza temo, ia bazo de nia tuta ekzisto, unu el la fundamentoj de moderna natura scienco. Certe ni volas bone scii ekzemple la nomojn de kemiaj elementoj en nia kara lingvo Esperanto. La nomoj nature estas aliaj en aliaj lingvoj sed la simboloj la samaj.
Mi uzas la vortaregon Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto el jaro 2005 (mallongigita PIV) kiel fonto (sed sen la atommasoj kiojn PIV donas). Estos tre granda tabelo, sed tion oni ne povas helpi. Multe da informo. Klare ke indas tre bone lerni la aferon, la principon.
NTE (1) | Grupo 1 (2) | Grupo 2 (3) | Grupo 3 | Grupo 4 | Grupo 5 | Grupo 6 | Grupo 7 | Grupo 8 | Grupo 9 | Grupo 10 | Grupo 11 | Grupo 12 | Grupo 13 | Grupo 14 | Grupo 15 | Grupo 16 | Grupo 17 (4) | Grupo 18 (5) |
1 | H hidrogeno 1 | He heliumo 2 |
||||||||||||||||
2 | Li litio 3 | Be berilio 4 |
B boro 5 | C karbono 6 | N nitrogeno 7 | O oksigeno 8 | F fluoro 9 | Ne neono 10 |
||||||||||
3 | Na natrio 11 | Mg magnezio 12 |
Al aluminio 13 | Si silicio 14 | P fosforo 15 | S sulfuro 16 | Cl kloro 17 | Ar argono 18 |
||||||||||
4 | K kalio 19 | Ca kalcio 20 | Sc skandio 21 | Ti titano 22 | V vanado 23 | Cr kromio 24 | Mn mangano 25 | Fe fero 26 | Co kobalto 27 | Ni nikelo 28 | Cu kupro 29 | Zn zinko 30 | Ga galio 31 | Ge germanio 32 | As arseno 33 | Se seleno 34 | Br bromo 35 | Kr kriptono 36 |
5 | Rb rubidio 37 | Sr stroncio 38 | Y itrio 39 | Zr zirkonio 40 | Nb niobo 41 | Mo molibdeno 42 | Tc* teknecio 43 | Ru rutenio 44 | Rh rodio 45 | Pd paladio 46 | Ag arĝento 47 | Cd kadmio 48 | In indio 49 | Sn stano 50 | Sb antimono 51 | Te teluro 52 | I jodo 53 | Xe ksenono 54 |
6 | Cs cezio 55 | Ba bario 56 | La lantano 57 |
Hf hafnio 72 | Ta tantalo 73 | W volframo 74 | Re renio 75 | Os osmio 76 | Ir iridio 77 | Pt plateno 78 | Au oro 79 | Hg hidrargo 80 | Tl talio 81 | Pb plumbo 82 | Bi bismuto 83 | Po* polonio 84 | At astato 85 | Rn* radono 86 |
7 | Fr* francio 87 | Ra* radiumo 88 | Ac* aktinio 89 |
Rf* ruterfordio 104 | Db* dubnio 105 | Sg* seborgio 106 | Bh* borio 107 | Hs* hasio 108 | Mt* mejtnerio 109 | Ds* darmstatio 110 |
Jam multe da elementoj en la supra tabelo. Oni tamen rimarku ke estas nenio inter elementoj numero 57 kaj 72 kaj nenio inter elementoj 89 kaj 104. Ilin ni prezentu aparte. Ili estas nomitaj lantanidoj kaj aktinidoj ĉar situas en ordo post la elemento 57 lantano kaj post la elemento 89 aktinio kaj estas iom similaj.
Ce cerio 58 | Pr prazeodimo 59 | Nd neodimo 60 |
Pm* prometio 61 | Sm samario 62 | Eu eŭropio 63 | Gd gadolinio 64 | Tb terbio 65 | Dy disprozio 66 | Ho holmio 67 | Er erbio 68 | Tm tulio 69 | Yb iterbio 70 | Lu lutecio 71 |
Th* torio 90 | Pa* protaktinio 91 | U* uranio 92 |
Np* neptunio 93 | Pu* plutonio 94 | Am* americio 95 | Cm* kuriumo 96 | Bk* berkelio 97 | Cf* kalifornio 98 | Es* ejnŝtejnio 99 | Fm* fermio 100 | Md* mendelevio 101 | No* nobelio 102 | Lr* laŭrencio 103 |
Ĉiuj la aktinidoj estas radioaktivaj kaj tial iliaj simboloj estas markitaj la per la signo "*" (asterisko), same kiel estas kelkaj aliaj pli pezaj elementoj. Nu, certe oni povus opinii ke ankaŭ la elemento lantano estas unu norma membro de lantanidoj kaj aktinio unu el la aktinidoj ...
Jen kelkaj klarigoj por la supra tabelo, por la nombroj en parentezoj:
Nu, klare ke ekzistas informo pri kemiaj elementoj ankaŭ en esperanta Vikipedio. Vikipedio tamen evidente havas iom alian interpretadon pri la propraj esperantaj nomoj de kemiaj elementoj, almenaŭ ĉi tiuj:
Nu, eble mi fleksiĝos kaj cedos al la nomiga praktiko de Vikipedio. Povas ja esti ke la Sennacieca Asocio Tutmonda jam aliigis sian opinion post la jaro 2005?
Jes, la nomoj de kemiaj elementoj estas praktike gravaj ekzemple en angla lingvo, kvankam ĝi tute ne estas bona lingvo. Tial mi eble poste skribu la nomojn kiuj estas tre aliaj angle? Estus ankaŭ utile kaj interese por scii kiuj el la elementoj estas metaloj, kiuj metaloidoj kaj kiuj estas "duonkonduktantoj" aŭ "duonmetaloj". La tabelo rakontas iom pri la kemiaj ecoj de kemiaj elementoj.
Angle estas kelkaj nomoj por kemiaj elementoj tre aliaj, jen kelkaj plej rimarkindaj ekzemploj:
Nu, certe estas kelkaj nomoj de kemiaj elementoj tre aliaj ankaŭ en la finna lingvo, de tute alia origino, ekzemple "Elohopea" (laŭvorte ia fluanta aŭ vivanta arĝento) por Hidrargo, "Happi" por Oksigeno, "Hiili" por Karbono, "Vety" por Hidrogeno kaj "Rauta" por Fero.
Kredeble eblas produkti eĉ pli da novaj artefaritaj pezaj kaj radioaktivaj - do nestabilaj kaj rapide dispartiĝaj - kemiaj elementoj, sed por la praktika vivo kaj por la naturo ili ne plu estas tre gravaj. Por la homa vivo plej gravaj kemiaj elementoj estas iom malpezaj, stabilaj, nature aperantaj (en kemiaj kombinaĵoj) kaj vulgaraj, tute ordinaraj, kiel ekzemple karbono, hidrogeno, oksigeno, nitrogeno, ...
Jen iom alia kaj pli kompakta tabelo pri la sama temo ( sen apartaj detalaj nomoj por la grupoj lantanidoj kaj aktinidoj, kiojn Vikipedio preferas nomi Lantanoidoj kaj Aktinoidoj ):
Serio | G.1 | G.2 | Grupo 3 | G.4 | G.5 | G.6 | G.7 | G.8 | G.9 | G10 | G11 | G12 | G13 | G14 | G15 | G16 | G17 | G18 |
1 A | 2 A | 3 A | 4 A | 5 A | 6 A | 7 A | 8 A | |||||||||||
3 B | 4 B | 5 B | 6 B | 7 B | 8 B | 1 B | 2 B | |||||||||||
1 | 1 H | 2 He |
||||||||||||||||
2 | 3 Li | 4 Be | 5 B | 6 C | 7 N | 8 O | 9 F | 10 Ne |
||||||||||
3 | 11 Na | 12 Mg | 13 Al | 14 Si | 15 P | 16 S | 17 Cl | 18 Ar |
||||||||||
4 | 19 K | 20 Ca | 21 Sc | 22 Ti | 23 V | 24 Cr | 25 Mn | 26 Fe | 27 Co | 28 Ni | 29 Cu | 30 Zn | 31 Ga | 32 Ge | 33 As | 34 Se | 35 Br | 36 Kr |
5 | 37 Rb | 38 Sr | 39 Y | 40 Zr | 41 Nb | 42 Mo | 43 Tc | 44 Ru | 45 Rh | 46 Pd | 47 Ag | 48 Cd | 49 In | 50 Sn | 51 Sb | 52 Te | 53 J | 54 Xe |
6 | 55 Cs | 56 Ba | Lantanidoj 57 ... 71 | 72 Hf | 73 Ta | 74 W | 75 Re | 76 Os | 77 Ir | 78 Pt | 79 Au | 80 Hg | 81 Tl | 82 Pb | 83 Bi | 84 Po | 85 At | 86 Rn |
7 | 87 Fr | 88 Ra | Aktinidoj 89 ... 103 | 104 Rf | 105 Db | 106 Sg | 107 Bh | 108 Hs | 109 Mt | 110 Ds | 111 Rg | 112 Cn | 113 Nh | 114 Fl | 115 Mc | 116 Lv | 117 Ts | 118 Og |
La grupojn 1, 2 kaj 13 ... 18 (per alia nomo grupoj 1A ... 8A) oni povas nomi la ĉefa grupo de elementoj. La grupojn 3 ... 12 (per alia nomo 3B ... 8B, 1B kaj 2B) oni povas nomi ia "transira grupo". La maldekstraj elementoj en tabelo ĝenerale estas metaloj, ekskluzive Hidrogeno. La konatajn metaloidojn, "nemetalojn" mi provis marki en fono per hele griza koloro (sed pri la lasta elemento 118 mi ne scias ; probable ĝi ne estas metalo). Nu, kelkaj el la "duonkonduktantoj" estas klasifikitaj metaloj kaj kelkaj estas metaloidoj. Ekzemple Germaniumo estas laŭ ĉi tio metalo kaj Silicio ne estas metalo.
Nu, por mia malnova 19-cola VGA-ekrano la hele griza fona koloro ne estas bone videbla. Mi tamen provis marki per pli malhela griza koloro la duonmetalojn (laŭ io fonto) kiel ia "limo" inter metaloj kaj metaloidoj.
Oni notu ke la tri grupoj 8 ... 10 apartenas al la transira grupo 8B kaj tie situas inter alie la praktike gravaj metaloj Fero, Kobalto kaj Nikelo.
Certe ekzistas ankaŭ aliaj formoj de ĉi tio grava tabelo. Ekzistas tamen surprize profunda vero en ĉiuj la tabeloj. Temas pri strukturo de atomoj kaj pri elektronaj orbitoj. Ĉe kemiaj kvalitoj de kemiaj elementoj temas pri elektronoj de atomoj kaj elektraj fortoj. La malgrandega kerno de atomo ne estas tre grava por kemio, nur la elektronoj. Pli malmulte da informo iam signifas pli multe da vere bona kompreno.
Oni povas do perobjekte klasifiki plej multajn kaj la plej gravajn elementojn de ĉefa grupo laŭ la sekvantaj formuloj pri la strukturo de plej ekstera elektrona orbito. Ekzemple la enskribo ns2p1 signifas ke la atomo havas plej ekstere (sur la elektrona orbito "n") du elektronoj en s-tipa orbito kaj unu elektronon en p-tipa orbito.
La unuajn du grupojn 1A kaj 2A oni povus nomi la "s-bloko" kaj la grupojn 3A ... 8A la "p-bloko". Transirajn elementojn oni povus nomi la "d-bloko". La nomoj devenas el tipoj de elektronoj en la plej eksteraj elektronaj orbitoj de la atomoj. La elektrona strukturo de transiraj elementoj estas iom pli kompleksa. Nu, mi konfesu ke la grupo 12 fakte ne apartenas al veraj transiraj elementoj, kvankam oni ĝin ofte pritraktas ĉikune.
Alkalaj metaloj | Teralkalaj metaloj | ( "transiraj elementoj" ) | "Bora grupo" | "Karbona grupo" |
"Nitrogena grupo" | "Oksigena grupo" | Halogenoj | Noblaj gasoj |
|
Grupo | ⅠA | ⅡA | - - - - | ⅢA | ⅣA | ⅤA | ⅥA | ⅦA | ⅧA |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Plej eksteraj elektronoj | ns1 | ns2 | ns2p1 | ns2p2 | ns2p3 | ns2p4 | ns2p5 | ns2p6 | |
Serio | 1 H Hidrogeno ( Tamen ne estas alkala metalo ) | 2 He Heliumo ( Tamen havas nur 2 elektronoj ) |
|||||||
2 | 3 Li Litio | 4 Be Berilio | 5 B Boro | 6 C Karbono | 7 N Nitrogeno | 8 O Oksigeno | 9 F Fluoro | 10 Ne Neono |
|
3 | 11 Na Natrio | 12 Mg Magnezio | 13 Al Aluminio | 14 Si Silicio | 15 P Fosforo | 16 S Sulfuro | 17 Cl Kloro | 18 Ar Argono |
|
4 | 19 K Kalio | 20 Ca Kalcio | 21 ... 30 | 31 Ga Galiumo | 32 Ge Germaniumo | 33 As Arseno | 34 Se Seleno | 35 Br Bromo | 36 Kr Kriptono |
5 | 37 Rb Rubidio | 38 Sr Stroncio | 39 ... 48 | 49 In Indio | 50 Sn Stano | 51 Sb Antimono | 52 Te Teluro | 53 J Jodo | 54 Xe Ksenono |
6 | 55 Cs Cezio | 56 Ba Bario | 57 ... 80 | 81 Tl Talio | 82 Pb Plumbo | 83 Bi Bismuto | 84 Po Polonio | 85 At Astato | 86 Ra Radono |
"s-bloko" | "d-bloko" | "p-bloko" |
Tamen la unua serio de elementoj, la serio de Hidrogeno kaj Heliumo, ne konvenas bone por la formuloj ns1 ... ns2p6 kaj por la ĝeneralaj nomoj de grupoj. Por la unua serio de elementoj la unua elektrona orbito nome estas samtempe ankaŭ la plej ekstera elektrona orbito. Tial la unua serio estas ioma escepto.
La elektrona strukturo de hidrogeno estas principe la sama ns1 kiel por alkalaj metaloj, sed klare hidrogeno ne estas vera alkala metalo.
Heliumo certe estas nobla gaso, sed ĝi ne estas vere ns2p6 -tipa elemento, ĉar havas nur 2 elektronoj kaj ne 8 kiel en la enskribo. Fakte la elemento (2) Heliumo do vere ne apartenas al "p-bloko" ĉar entute ne havas p-tipaj elektronoj.
Mi tamen iom erare prezentos ankaŭ la elementojn H kaj He sub la enskriboj "Alkalaj metaloj"/ns1... ns2p6.
La orbito de s-elektronoj estas la plej simpla, kiel surfaco de globo. En centro de globo estas la malgrandega kerno de atomo. Estas maksimume 2 da s-elektronoj en la sama elektrona ŝelo. Por la unua serio de elementoj eblas nur s-elektronoj.
Apuda bildo estas ioma grafika kvazaŭe 3-dimensia klarbildigo de situo de elektronoj en s-orbitalo. La elektronoj estas multe tro malgrandaj por vidi per videbla lumo, do estas ia teoria modelo.
Estas neeble por akurate mezuri ambaŭ la situon kaj la rapidon de elektronoj samtempe, sed la elektronoj estas ene en la kolorigita spaco 90% da tempo. Temas do pri probableco.
Por aliaj serioj ol la unua, eblas ankaŭ aliaj elektronaj orbitoj. Principe la elektronoj en p-tipa orbito havas pli da energio ol s-tipaj elektronoj de sama elektrona ŝelo. Estas maksimume 6 da p-elektronoj en la sama elektrona ŝelo.
Do (post la unua serio) sume estas maksimume 8 da s- kaj p-elektronoj en la plej ekstera elektrona ŝelo, la sama kvanto kiel estas grupoj en la ĉefaj grupoj de kemiaj elementoj.
La dekstra bildo prezentas la tri eblaj aliaj p-orbitaloj aparte en kvazaŭe 3-dimensia klarbildigo.
Oni tamen komprenu ilin samtempe kaj kune por unu kaj sama atomo. Estus nome iom malfacile por kompreni la tutaĵon se oni ne desegnas ilin aparte.
Eblas maksimume 2 elektronoj en tri aliaj orbitoj px, py kaj pz laŭ la tri koordinataj aksoj x, y kaj z.
Ekzistas informo en Vikipedio ekzemple angle pri "Atomic orbital"
La orbitoj de d-elektronoj estas la plej kompleksaj. Suba bildo prezentas ilin. Nur pli pezaj elementoj povas havi d-elektronoj.
Principe la elektronoj en d-tipa orbito havas pli multe da energio ol s- kaj p- elektronoj en la sama elektrona ŝelo.
Por la kemiaj elementoj estas grave kiel la elektronaj ŝeloj kaj la aliaj orbitaloj ricevas pli da elektronoj kiam ni movas en la tabelo de kemiaj elementoj el simplaj elementoj al pli kompleksaj atomoj. Principe la elektronoj - en baza neŭtra stato de atomo - uzos la plej malaltan eblan liberan lokon, la plej malaltan energion.
Nu, klare multe restas por studadi, lerni kaj batali. Multe por batali por la resto de mia vivo.
Kaj certe fine ..........
NI VENKOS!
La Ambasadoro en Finnlando de sendependa nacio Mueleja Insulo |